Në njërin nga esetë e librit “Rrugë pa krye” shpreheni: “Trauma e realizmit socialist është duke u tejkaluar me vështirësi, ndërkohë që liria ka mbushur tregun me shkrimtarë që nuk janë.” A mund të na thoni më konkretisht, cilët janë ata që nuk janë shkrimtarë?

Jo vetëm trauma e realizmit socialist, por trauma e socializmit, trauma e diktaturës, është duke u kaluar me vështirësi, nëse është duke u kaluar. Por edhe këtë jam duke e vënë në dyshim. Nuk e di për shoqëritë e tjera, ndoshta edhe ato e vuajnë këtë, por shoqëria shqiptare, ndihet e kapur në kurthin e të shkuarës. Jam përpjekur t’ia shpjegoj vetes se përse ndodh kjo, përse ne jemi kaq të pazotë të çlirohemi nga e shkuara jonë? Mund të bësh me dhjetra arsyetime, të gjesh dhjetra argumente, por prapë përgjigjja nuk është e plotë. Gjithsesi ne asnjëherë nuk kemi patur guxim të shkëputemi nga e shkuara. Ngase vjen kjo? Nga frika për të ardhmen, pasiguria e së sotmes, nostalgjia për të shkuarën, bindja se kohët më të mira shkuan e vanë, një retro-preaçing mental i pakorrigjueshëm? Të gjitha këto gjithsesi janë të pranishme. Dhe arsye të tjera sigurisht.

Njëjtë ndodh dhe në letërsi, por kjo është më pak shqetësuese. Dihet se realizmi socialist, më shumë se shkollë letrare, metodë letrare ishte metodë politike, për të kontrolluar krijimtarinë letrare, për ta diktuar atë, duke e vënë në shërbim të një qëllimi politik; manipulimin e lexuesve, skllavërimin shpirtëror të tyre, shndërrimin e njeriut në mostër, sipas projektit më të çmendur politik, atë të krijimit të njeriut të ri. Shkrimtarët dhe artistët konsideroheshin si ndihmës të partisë, në edukimin komunist të masave. Ata që nuk e pranonin këtë status, u hiqej e drejta e botimit, burgoseshin, madje edhe vriteshin, siç ka ndodhur në jo pak raste. Instalimi i diktaturës në Shqipëri filloi me masakrimin e shkrimtarëve. Por kjo është një histori tragjike, pak e njohur për publikun e sotëm, të cilën Arshi Pipa e ka trajtuar gjerësisht. Gjithsesi, për fatin e keq të krijuesve që jetuan në atë periudhë, u botuan me mijëra tituj, që sot kanë vetëm një vlerë; janë dëshmi se deri ku shkoi marrëzia e regjimit diktatorial në Shqipëri. Nga ana tjetër, ai kontigjent krijuesish të realizmit socialist, shfaqet me një fytyrë agresive edhe sot e gjithë ditën. Avokatia për këtë letërsi bëhet me të gjitha mjetet, aq sa kanë pushtuar emisionet kulturore në mediat audiovizive, por dhe në shtypin e shkruar, ndërkohë që në tekstet shkollore kjo letërsi vazhdon të mbizotërojë, si në kohët e shkuara, duke përfituar edhe nga anarkia e krijuar, pas shembjes së diktaturës.

Tregu, i shndërruar në pazar të rëndomtë, e ka zhvleftësuar institucionin e librit dhe të shkrimtarit. Në Shqipëri, edhe botuesit më me emër, botojnë gjithçka, mjafton që për këtë të paguhet. Dhe për fat të keq, nëntëdhjetë përqind e botimeve bëhen me shpenzimet e vetë autorëve, ose me mbështetjen financiare të miqve apo dashamirësve të këtyre autorëve. Më kujtohet një intervistë e Susanna Tamaro-s, ku i këshillonte shkrimtarët e rinj: “Kurrë mos botoni një libër me paratë tuaja”. Nëse shkrimtarët shqiptarë do ta ndiqnin këtë këshillë, atëherë numri i titujve në treg do të ishte shumë më i kufizuar. Megjithatë, edhe për shumë vite, do të vazhdojë kjo katrahurë, çka në të vërtetë, më shumë i bën keq lexuesit se vetë letërsisë. Te lexuesi, krijon hutim, çorientim, ftohje e tëhuajsim me librin. Nga ana tjetër, dihet, letërsisë i mbeten vetëm ato vepra, ato krijime që vërtetë kanë një tharm letrar.

“Gjuha shqipe gjithmonë më ka magjepsur në gojën e nënës sime” keni thënë në njërën nga esetë tuaja. Si e arsyetoni këtë?

Shkrimtari ka një dashuri të madhe, të patjetërsueshme, të përjetëshme, fjalën. Patriotizmi i shkrimtarit është gjuha dhe, siç thotë Brodsky, është i vetmi patriotizëm që i ka hije shkrimtarit. Natyrisht kontaktet e para me fjalën, me gjuhën, ne i vendosim nëpërmjet nënës dhe njerëzve të tjerë të rrethit të afërt familjar, gjyshit, gjyshes, babait, vëllezërve e motrave më të mëdhenj, nëse kemi. Gjuhën shqipe prej atyre njerëzve e kam mësuar së pari, aty e kam marrë së pari magjepsjen pas fjalëve të shqipes, si çdo fëmijë tjetër që lind nga prindër shqiptarë. Siç jam shprehur në esenë përkatëse, nëna kishte një instinkt të lindur të fjalës. Fjala në gojën e saj kumbonte bukur, të trulloste, të magjepste. Ishte një gojëtare e lindur, siç kanë qenë jo të pakta gratë në malësitë tona dikur. Them se instinktin e fjalës e kam trashëguar prej saj. Ndaj, jo vetëm atë ese, po krejt librin ia kam kushtuar nënës time.

E veçanta e tregimeve tuaja, është se shumica rrëfehen në vetën e parë, veçanërisht te libri me tregime “Kohë për nuse” sikur lidhet fëmijëria juaj (përmes narratorit dhe tregimeve të gjyshit). Në fakt, sa janë të pranishme rrëfime e kujtime fëmijërie në këto tregime?

Nuk ka ndonjë paramendim në zgjedhjen e vetës në të cilën i kam shkruar tregimet. I shkruaj ashtu si më vjen më natyrshëm, në vetën e parë, të dytë ose të tretë. Dhe në të gjitha vetat ia kam dalë të shkruaj lirshëm, të shprehem lirshëm. Daiza Zaharia është shkruar në vetën e tretë dhe është një rrëfim po kaq intensiv dhe i pasur, po kaq intim për mua si krijues, si autor, sikur të ishte shkruar në vetën e parë.

Kur u botua “Kohë për Nuse” një gazetë në Tiranë, shkruante se “Lazër Stani u rikthehet kujtimeve të fëmijërisë në librin e tij të ri”. Ky më duket një perceptim pak i gabuar. Jo se unë u jam rikthyer kujtimeve, madje as që mendoj se do të shkruaj ndonjëherë kujtime. Por është fëmija që jeton brenda meje, që ka arritur të shprehet, të rrëfejë historitë e tij dhe të të tjerëve, atë që është jeta e tij në fiction, në një dimension tjetër, atë të krijimit. Dhe është e natyrshme që ai fëmijë të jetë i lidhur me gjyshin dhe rrëfimet e tij, me gjyshen dhe rrëfimet e saj, me nënën dhe babain, motrat, vëllezërit, miqtë e familjes, me gjithçka që e rrethon dhe mbi të gjitha, me historitë që ndodhin brenda tij.

 Në krijimtarinë tuaj letrare, një rol të veçantë i keni kushtuar portretizimit të femrës shqiptare. Çka ju ka nxitur për këtë?

Ajo që na nxit të jetojmë. A mund të përfytyrohet një jetë pa gruan, pa femrën? Çdo burrë lind me gjysmën e tij të munguar – femrën. Siç lind edhe çdo femër me gjysmën e saj të munguar - mashkullin. Dhe kërkimi për gjysmën e munguar është një kërkim i përjetshëm, të paktën në letërsi.

Sipas jush, çka e bën të suksesshëm një shkrimtar?

Vetëm lexuesi e bën një shkrimtar të suksesshëm, askush tjetër. Një libër i palexuar është një libër i vdekur. Ashtu është edhe një shkrimtar i palexuar; ngjan me një shkrimtar të palindur kurrë. Ndaj mua më emocionon çdo lexues i tregimeve të mi, çdo lexues i librave të mi.

Tregimet tuaja janë cilësuar: rrëfime si dramatikë jetësore dhe si dramatikë shpirtërore. E shpreh kjo një qenësi të prozës suaj?

Sigurisht, që shpreh një qenësi të prozës time. Këtë e ka thënë një kritik dhe studiues i njohur dhe shumë serioz i letrave shqipe, Anton Nikë Berisha. Por unë e kam të pamundur të flas për veten, për krijimtarinë time.

Ernesto Sabato shkruan: “Është absurde t'u kërkosh artistëve të shpjegojnë veprën e tyre. A mund ta imagjinoni Bethovenin duke analizuar simfonitë e tij apo Kafkën duke shpjeguar se çfarë në të vërtetë ka dashur të thotë me Procesin?”

Pra, nuk mund t’i kërkosh shkrimtarit të shpjegojë veprën e vet. Kjo kërkesë e ngarkon shkrimtarin me një mision të pamundur.

Madje as veprat e të tjerëve nuk ndalem t’i shpjegoj. Shpjegimi më duket si shpartallim. E lexoj një libër dhe e ndjej ose nuk e ndjej, krijon afrimitet me mua, ose nuk krijon, krijon lidhje shpirtërore ose jo. Nuk ndalem, të gjej përse-të. Se ka dhe autorë që janë shumë të vlerësuar nga të tjerët, por mua “nuk më ngjisin”. Ndodh që orbitat tona nuk takohen. Asnjë njeri nuk është i pafundmë. Dhe unë, sigurisht kam kufijtë e mi, kufizimet e mia.

A ekziston te ne një drejtpeshim midis mendimit kritik për letërsinë dhe veprave poetike që krijohen?

Kritika është një institucion i rëndësishëm i një kulture, i një vendi. Pa vetëdije kritike nuk mund të thuash se ke një kulturë të zhvilluar, edhe pse mund të kesh shkrimtarë shumë të mirë. Për fat të keq, si gjithkund tjetër, ne nuk dimë të krijojmë institucione dhe mungesën e tyre e zëvendësojmë me klane. Klane po, jemi shumë të aftë të krijojmë, edhe në kulturë madje. Megjithatë kemi individë me kontribute të spikatura në mendimin kritik, veçanërisht në Kosovë, çka është një kontribut i padiskutueshëm për kulturën shqiptare.

A keni diçka të thoni në fund, që do të ishte e rëndësishme për lexuesit e prozës suaj në Kosovë?

Së pari t’ju shpreh mirënjohjen time të gjithë atyre që më kanë lexuar, qoftë edhe një tregim të vetëm të shkruar prej meje. Në Kosovë jam botuar nga “Buzuku”, por edhe librat e mi të tjerë kanë qarkulluar, janë lexuar, janë mirëpritur nga media dhe kritika. Një shkrimtar nuk mund të dëshirojë më shumë se kaq.

Së dyti, lexojeni Letërsinë Shqipe. Ka autorë mjaft të mirë, poetë dhe shkrimtarë seriozë, që i japin dinjitet kësaj letërsie.

Zoti STANI, faleminderit për bisedën dhe suksese të mëtejme!

Marrë me shkurtime nga "Bota Sot". Bisedoi: Ajete Zogaj

Prishtinë, 13. 04. 2018