Profesori i njohur Steve Hanke: Në Shqipëri ka korrupsion të shfrenuar, ekonomia dhe gjyqësori hapa pas
Një intervistë mbi Shqipërinë me Prof. Steve H. Hanke
Steve Hanke është Profesor i Ekonomisë së Aplikuar në Universitetin Johns Hopkins, ekspert botëror për matjen dhe ndalimin e hiperinflacionit; ish anëtar i Këshillit të Këshilltarëve Ekonomikë të Presidentit Ronald Reagan, ku ai ishte në krye të programeve të privatizimit të Presidentit Reagan; këshilltar për Presidentë në Evropë, Azia dhe Amerikë Latine, duke përfshirë edhe Petar Stoyanov në Bullgari (1997-2002), dhe Milo Đukanović në Mal të Zi (1999-2003). Ai ka qenë gjithashtu Këshilltar Special për Reformën e Valutave për Zëvendës Kryeministrin e Shqipërisë dhe Ministrin e Ekonomisë Gramoz Pashko (1991-1992). Ai luajti një rol të rëndësishëm në krijimin e regjimeve të reja të monedhës në Argjentinë, Estoni, Bullgari, Bosnje-Hercegovinë, Ekuador, Lituani dhe Mali i Zi. Në 1995, ai ishte Presidenti i Toronto Trust në Argjentinë në Buenos Aires kur ishte fondi me performancën më të mirë në botë. Në vitin 1998, ai u rendit si një nga njëzet e pesë njerëzit më me ndikim në botë nga Revista Botërore e Tregtisë. Aktualisht, Prof. Hanke është renditur në vendin e 5-të në listën Focus Economics të Ndikuesve në të Lartë Ekonomikë në botë që duhet të ndiqen.
Steve H. Hanke
Si do ta përshkruanit gjendjen aktuale të Shqipërisë?
Hanke: Shqipëria vazhdon të ecë e penguar këmba dorës nga historia e saj. Pas 46 vjet sundimi komunist, institucionet e dobëta demokratike të Shqipërisë kanë çuar në një korrupsion të shfrenuar politik. Edi Rama u bë kryeministër në 2013, dhe Partia e tij Socialiste fitoi një shumicë parlamentare në 2017. Aderimi i Shqipërisë në Bashkimin Evropian ka ngecur në mungesë të reformave shtesë për të luftuar korrupsionin dhe për të përmirësuar sundimin e ligjit. Institucionet e dobëta demokratike janë arsyeja pse Shqipëria performoi dobët në sundimin e ligjit dhe kategorinë e sistemit juridik dhe të drejtave të pronës në Indeksin e Lirisë së Njeriut të Institutit Cato. Shqipëria shënoi një vlerësim të dobët prej 5.1 nga 10 pikësh, ku 10 ishte “të qenit më i lirë” në Sistemin Ligjor dhe të Drejtat e Pronës dhe 5.3 nga 10 në Sundimin e Ligjit. Nuk është për t’u habitur që Shqipëria shënoi një vlerësim të turpshëm prej 2.5 nga 10 për Pavarësinë e Gjyqësorit.
Sidoqoftë, qeveria shqiptare ka miratuar një numër masash për të zvogëluar korrupsionin politik, siç është kufizimi i imunitetit të zyrtarëve publik të nivelit të lartë, politikanëve dhe gjyqtarëve. Për më tepër, Shqipëria miratoi ndryshime kushtetuese në korrik 2016 që rishikojnë sistemin gjyqësor në mënyrë që të forcojnë shtetin e së drejtës. Sidoqoftë, këto masa nuk janë provuar të jenë efektive, dhe korrupsioni politik vazhdon të jetë një pengesë për kandidaturën e Shqipërisë për anëtarësimin në BE. Sipas Indeksit Botëror të Drejtësisë dhe të Projektit të Sundimit të Ligjit 2019, Shqipëria renditet në vendin e 103-të nga 126 për korrupsionin. Për më tepër, sipas Indeksit të Perceptimit të Korrupsionit të Transparencës Ndërkombëtare (IIK) 2019, Shqipëria renditet në vendin e 106-të nga 180 vendet. Renditja në CPI e Shqipërisë ka rënë në mënyrë të vazhdueshme që nga viti 2016. Dhe, me siguri do të vazhdojë të bjerë nëse nuk bëhen ndryshime thelbësore.
Cila është marrëdhënia e Shqipërisë me Bashkimin Evropian?
Hanke: Në prill 2018, Komisioni Evropian rekomandoi hapjen e negociatave të pranimit me Shqipërinë dhe Maqedoninë e Veriut. Organet Ekzekutive të BE thanë në 2 mars se Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut kanë bërë mjaft për të merituar fillimin e negociatave për t’u anëtarësuar në Bashkimin Evropian. Në raportet e Komisionit për përparimin e bërë nga Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut, thuhet “përparimin në zbatimin e reformës në drejtësi dhe procesin e vetting-ut të gjyqtarëve dhe prokurorëve, në rrugën e duhur të demonstruar në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar.”
Edhe pse mund të jetë kështu, sistemi politik i Shqipërisë mbetet i ndarë. Kjo pengon zbatimin e reformave të shëndosha. Si rezultat, prosperiteti i saj ekonomik, shoqëror dhe politik mbetet prapa. Dikush do të argumentonte se Shqipëria nuk është në gjendjen e duhur për t’u pranuar në anëtarësimin në Bashkimin Evropian. Për shembull, në 2 Mars, mijëra mbështetës të opozitës denoncuan qeverinë e Shqipërisë në një protestë, duke thelluar përçarjen midis presidentit Ilir Meta dhe administratës socialiste. Administrata publike në Shqipëri preket nga joefikasiteti, paaftësia dhe korrupsioni i përhapur. Prandaj, kriza politike nuk ka ardhur si befasi. Këto raste të korrupsionit në Shqipëri pasqyrohen nga Treguesit e Qeverisjes në të Gjithë Botën e Bankës Botërore. Në të gjashtë dimensionet e qeverisjes, renditja e Shqipërisë është relativisht e ulët. Ato që dallohen më shumë janë këto
Kontrolli i korrupsionit: Shqipëria është e 136-ta nga 209 vende
Sundimi i ligjit: Shqipëria është 127-ta nga 209 vende
Efektiviteti i qeverisë: Shqipëria është 138 nga 209 vende
Renditja e Shqipërisë në këto dimensione thelbësore është shumë më e ulët se çdo vend anëtar i Bashkimit Evropian. Për shembull, niveli më i ulët i një shteti anëtar të BE-së për Kontrollin e Korrupsionit është Bullgaria në vendin e 103-të, për Sundimin e Ligjit, është Bullgaria në vendin e 98-të, dhe, për Efektivitetin e Qeverisë, është Rumania në vendin 119-të. Kështu, megjithëse Bashkimi Evropian i ka thënë Shqipërisë se reformat e saj duhet të mbeten një përparësi kryesore nëse dëshiron të anëtarësohet në bllok dhe se gjyqësori i saj duhet të jetë në gjendje të luftojë korrupsionin dhe krimin, këto indekse tregojnë se është bërë përparim i vogël. Shqipëria renditet më e keqe se Bullgaria, e cila duhet të ngrejë disa flamuj alarmi për Bashkimin Evropian.
Prandaj, Shqipëria duhet të pësojë një transformim të konsiderueshëm për të vazhduar në rrugën e saj evropiane. Ky transformim përfshin forcimin e demokracisë (sundimi i ligjit, drejtësia dhe të drejtat themelore), reformimi i administratës publike, forcimi i konkurrencës dhe mbështetja e tregjeve të lira.
3. Si do ta përshkruanit sistemin gjyqësor të Shqipërisë?
Hanke: Shqipëria vazhdon të sabotohet nga korrupsioni; kështu, ajo e gjen veten në pozicionin më të jashtëzakonshëm kur bëhet fjalë për sistemin gjyqësor. Shqipëria është i vetmi vend në botë që ka një organ të rregulluar me kushtetutë të udhëhequr nga Departamenti i Shteteve të Bashkuara, Departamenti i Drejtësisë së Sh.B.A-së, dhe Komisioni i E.U., i cili i kryen procesin e verifikimit për gjyqësorin e Shqipërisë: Operacioni Ndërkombëtar i Monitorimit. Kjo paketë e reformës në drejtësi, e miratuar në vitin 2016, kishte për qëllim rikthimin e besimit të publikut tek gjyqësori. Që nga viti 2019, raporti i Institutit Fraser mbi Lirinë Ekonomike në Botë 2019, thotë se performanca më e dobët e Shqipërisë ishte në kategorinë e Sistemit Ligjor dhe të Drejtave të Pronës, me një rezultat prej 5.09 nga 10, dhe renditet në vendin e 83-të nga 162 vende. IMO është një organ ndërkombëtar i përkohshëm i mandatuar në kushtetutën e Shqipërisë i cili: “(1) monitoron dhe vëzhgon krijimin e një komisioni të ri të verifikimit, komisionerët publik dhe dhomën e apelit për vettingun e gjyqtarëve dhe prokurorëve shqiptarë dhe (2) monitoron dhe vëzhgon vetë vettingun.” Kjo është në përputhje me Treguesin e Qeverisjes Botërore të Bankës Botërore, i cili shënon Shqipërinë në vendin e 39-të nga 100 për Sundimin e Ligjit. Ky rezultat është më i ulët se rezultati i Evropës dhe Azisë Qendrore për Sundimin e Ligjit e 63 pikëve nga 100.
Cila është gjendja aktuale e ekonomisë në Shqipëri?
Hanke: Falë sundimit komunist të Shqipërisë, është një nga vendet më të varfëra në Evropë. Shqipëria ka përjetuar që ekonomia e saj të rritet, por me një ritëm të moderuar në rastin më të mirë. Tani Shqipëria po zbaton një program të reformës 2019-2021 i cili, nëse zbatohet si duhet, do të rrisë efikasitetin dhe do të ulë rregullimin në ekonomi. Reformat përfshijnë uljen e barrës rregullatore për bizneset, liberalizimin e tregut të energjisë dhe sigurimin e një regjimi të vetëm dhe transparent të investimeve ligjore në vend.
Rritja vjetore për vitin 2019 mbetet e dobët dhe parashikohet të jetë 2.9%. Kjo është nën nivelin e rritjes prej 4.1% në 2018. Perspektiva e këtij viti nuk është e ndritshme. Këtë e vërtetojnë vetë shqiptarët. Ata vazhdojnë të largohen nga vendi në kërkim të vendeve të punës. Një krizë demografike është e pranishme, pasi njerëzit janë duke patur më pak fëmijë. Në 2018, 52% e popullsisë mendonte të largohej nga vendit. Më shumë se 1.4 milion shqiptarë janë larguar që nga fundi i regjimit komunist. Popullsia e sotme ka mbetur në 2.9 milion dhe është në rënie.
Si do të vepronit me korrupsionin ekonomik të Shqipërisë?
Hanke: Kusht i domosdoshëm për korrupsion është qeveria. Korrupsioni gjithnjë dhe kudo shoqërohet me qeverinë. Thjesht mendoni për Shqipërinë, e cila me shumicën e masave është një nga vendet më të korruptuara në Evropë. Ju nuk mund të përmendni një rast të korrupsionit shqiptar që nuk përfshin qeverinë, ose politikanët dhe burokratët. Kjo është për shkak se është e pamundur të kesh korrupsion pa qeveri.
Nëse qeveria nuk është e përfshirë në korrupsion atëherë nuk ka korrupsion. Pra, qeveria nuk është vetëm një motor për shtrëngim dhe detyrim, i cili privon individët nga liria dhe të drejtat e tyre, por është një motor për vjedhje dhe korrupsion. Kur bëhet fjalë për qeverinë, unë mendoj se e vogla është e bukur. Një qeveri që do përbënte 10% -15% të PBB-së do të ishte mirë me mua.
Shembulli më i mirë i një vendi të pastër, pothuajse pa korrupsion është Singapori. Është shumë e rëndësishme – veçanërisht për korrupsionin dhe në përgjithësi – për Shqipërinë. Nëse do e drejtoja unë Shqipërinë, do të adoptoja atë që unë e quaj Strategjia e Singaporit. Nëse Shqipëria do ta bënte këtë, do të shihte një rritje të madhe dhe të jashtëzakonshme.
Singapori fitoi pavarësinë në vitin 1965, kur, në fakt, u flak tutje nga Malajzia. Në atë kohë, Singapori ishte i prapambetur dhe i varfër – një tokë shterpë në hartë në një pjesë të rrezikshme të botës. Sikur kjo të mos mjaftonte, po përjetonte trazira racore, të cilatgati po ndeznin një luftë civile.
Por, në themelimin e saj, Singapori kishte një drejtues, Lee Kuan Yew. Ai kishte ide të qarta se si ta modernizonte vendin – një strategji të cilën unë e quaj “Strategjia e Singaporit”. Kjo strategji përmbante elementët e mëposhtëm:
Elementi i parë ishte paraja e qëndrueshme. Singapori filloi me një sistem të bordit të monedhave – një regjim monetar i thjeshtë, transparent, i drejtuar nga rregulli. Bordet e valutave funksionojnë në autopilot, me rregullime automatike që mbajnë sistemin në ekuilibër. Në përputhje me rrethanat, bordet e monedhave ofrojnë disiplinim në sferat e parasë, bankingut dhe çështjeve fiskale. Për Singaporin, bordi i monedhës siguroi çmime të qëndrueshme dhe shndërrim të lirë të dollarit Singaporian, i cili u mbështet plotësisht nga rezervat e huaja dhe ari, me një kurs fiks shkëmbimi. Kjo vendosi besim dhe tërhoqi investimet e huaja.
Elementi i dytë ishte që Lee Kuan Yew përjashtoi mundësinë e lypjes. Singapori nuk pranoi të pranonte asnjë lloj ndihme të huaj. Kjo është një thirrje e largët nga shumë vende në zhvillim, si Shqipëria, ku, kur ti merr gazetën në dorë, shikon vetëm politikanë dhe burokratë që përpiqen të sigurojnë ndihmën e huaj (dhe pagesat e transferimit të BE) nga dikush, qoftë një OJQ, një qeveri e huaj, apo një institucion financiar ndërkombëtar, si Banka Botërore. Ndërkohë që, tabela me nënshkrimin «asnjë ndihmë e huaj» u varën në mënyrë figurative jashtë çdo zyre qeveritare në Singapor.
Elementi i tretë ishte që Singapori u përpoq të kishte ndërmarrje private konkurruese të botës së parë. Kjo u realizua përmes taksimit të lehtë dhe rregullimit të lehtë, shoqëruar me tregti plotësisht të hapur dhe të lirë – me pak fjalë, politika që i mundësuan Singaporit të bëhet një nga Tigrat Aziatikë.
Elementi i katërt në Strategjinë e Singaporit ishte një theksim në sigurinë personale, rendin publik dhe mbrojtjen e pronës private.
Elementi i pestë dhe i fundit në Strategjinë e Singaporit ishte një qeveri “e vogël” transparente – një qeveri minimaliste që shmangte kompleksitetin dhe “shiritin e kuq”.
Për të ekzekutuar strategjinë me përpikëri, Singapori emëron vetëm shërbyes civil të klasit të parë dhe u paguan atyre pagat e klasit të parë. Sot, për shembull, paga vjetore e Ministrit të Financave në Singapor është 1.15 milion euro. Në këmbim të këtyre pagave të larta, Strategjia e Singaporit kërkon që qeveria të drejtojë një anije të ngushtë, pa mbeturina dhe korrupsion. Duke përqafuar Strategjinë e Lee Kuan Yew të parave të qëndrueshme në Singapor, pa asnjë ndihmë të huaj, të konkurrencës së botës së parë, sundimit të ligjit dhe rendit, dhe një qeverie që është pa mbeturina dhe korrupsion, Singapori e ka shndërruar veten nga një vend i varfër e shterpë në një qendër financiare globale dhe një nga vendet më të pasura në botë.