Censura dhe vetëcensura në Shqipërinë komuniste mblodhi të enjten një grup intelektualësh shqiptarë dhe të huaj, të cilët folën për kufizimin e lirisë së fjalës dhe të mendimit në veprat artistike të asaj kohe.
Poetja e njohur shqiptare, Luljeta Lleshanaku dha shembuj të censurës në kohën e komunizmit tek shkrimtarët dhe poetët, të cilat në ato kohë konsideroheshin si gabime ideore. Sipas Lleshanakut, letërsia ishte shumë e varfër në atë kohë dhe kishte mungesë të theksuar librash, aq sa njerëzit rilexonin disa herë të njëjtët tituj.
“Më e rrezikshme se censura ishte autocensura, ku vetë autorët e cungonin veprën e tyre, e sterilizonin atë,” tha Lleshanaku.”Arti zhvishej nga çdo formë kreative dhe njeriu bëhej të dukej sikur qe thjesht krah pune në socializëm,” shtoi ajo.
Lleshanaku kujtoi gjithashtu se si arti u përdor për të ndëshkuar intelektualët që konsideroheshin si të rrezikshëm nga regjimi. “Cilët ishin këta intelektualë të rrezikshëm? Ata që mendohej se infektonin publikun me personalitet,” tha Lleshanaku.
Sipas saj, censura prekte dhe lexuesit, duke i lënë të painformuar.
Kineasti Kujtim Çashku preku disidencën, rezistencën dhe propagandën në kinematografinë shqiptare të viteve 1952-1992. Duke analizuar jetën dhe veprën e brezave të kineastëve të asaj kohe, ai reflektoi se nuk pati ndëshkime për arsye kinematografike tek kineastët, por këto ndëshkime më tepër erdhën si pasojë e paranojës së regjimit.
“Nuk do të thosha se kinematografia shqiptare në atë kohë pati disidentë,” tha ai. “Censurën mund ta gjejmë te procesverbalet e skenarëve të hequr të filmave,” shtoi Çashku.
Piktori dhe arkitekti Maks Velo, ish i persekutuar nga regjimi komunist, u shpreh se ndryshe nga shkrimi dhe piktura, censura e komunizmit dukej më pak tek kinematografia.
“Kinemaja ishte shumë e kontrolluar, sepse ishte produkt kolektiv,” tha Velo, duke sqaruar për punët individuale si tek shkrimi, censura vinte më e drejtpërdrejtë. Kineasti Çashku e vazhdoi diskutimin e tij duke shtuar megjithatë se ka pasur rezistencë në kinemanë shqiptare gjatë komunizmit deri në njëfarë përqindje të vogël.
“Tek filmi “Gjeneral Gramafoni”, aktori Viktor Gjika edhe pse i angazhuar në një film propagandistik ia doli të ngrinte pikëpyetje të caktuara mbi regjimin duke i bërë të dukeshin sikur i drejtoheshin pushtuesve në luftë,” tha ai.”Të vërteta shumë të mëdha janë thënë në filma nga personazhet negative duke folur me gjuhë të caktuar rezistence,” shtoi Çashku.
Duke vazhduar mendimin mbi vlerat që ka lënë arti vizual i asaj kohe, kineasti shpjegoi se ndikimi i propagandës i ka dhënë rëndësinë e dokumentimit të periudhës veprave kinematografike të asaj kohe, por nga aspekti artistik vlera e tyre qe e papërfillshme.
Profesori amerikan Bruce Ëilliams, i fokusuar në historinë e kinematografisë solli në takimin e të enjtes disa nuanca të censurës, me të cilat haseshin në po ato vite kineastët në Hollivud.
Sipas Ëilliams, Hollivudi kishte censurë duke përcaktuar gjërat që nuk duheshin bërë kategorikisht dhe nga ana tjetër, kodi i sjelljes në filma përcaktonte edhe gjërat për të cilat “duhej të tregohej kujdes”, si për shembuj trajtimi i fesë, seksualitetit, figurës së rendit etj.
“Kodi i sjelljes në filma lejoi vetëcensurën në kurriz të motorëve ekonomikë,” sqaroi ai, duke shtuar se kineastët e kohës kufizoheshin duke iu përmbajtur rregullave me mendimin “le ta bëjmë këtë film që të shesë”.
Në mbyllje të takimit, piktori dhe arkitekti Maks Velo iu rikthye edhe njëherë ballafaqimit me artin e asaj kohe.
“Asnjë nuk kërkon falje. Ke dëgjuar ndonjë artist [që i ka shërbyer regjimit komunist] të kërkojë falje që bëmë gabim që lavdëruam Enver Hoxhën?” pyeti ai retorikisht.
Çashku megjithatë e mbylli takimin duke u shprehur se regjimi dhe e shkuara duhet çmonuar përmes analizës së thellë dhe se rëndësi ka që e shkuara të mos kalojë në heshtje.
